Umuda bakan mahsum gözlerle aslini inkar etme, ve bunu unutmaki mahsum degilsin .. kardeslikle sevgiyle,dogrunun tümüyle..hepimiz bir caniz.
ALEVIYIZ
Önsöz
Osmanli döneminden itibaren yerilen, haklarinda çesitli söylentiler çikarilan, zaman zaman da türlü baskilara maruz kalan bir topluluk, Aleviler... Kurulusunu sevinçle karsiladiklari ve destek verdikleri Cumhuriyet döneminde de kendilerini ifade etme konusunda birçok sorun yasamislar.
Aleviler, son zamanlarda büyük bir örgütlenme ve kendilerini ifade etme faaliyeti içindeler. Çesitli dernek ve vakiflarda bir araya gelerek geleneklerini, inançlarini yasatmaya çalisiyorlar.
Ancak Aleviler, toplumun gündemine sadece örgütlenme faaliyetleriyle gelmiyorlar, ne yazik ki. Hassas olduklari konularda yapilan gaflar ve kendilerine yönelik saldiri ve provokasyonlarla da gündemin birinci sirasina oturabiliyorlar.
Aleviler, Anadolu'da yüzlerce yildir yasiyorlar. Bu ortak tarihin, toplumun Aleviler konusundaki bilgi ve yaklasimlarina yansimasi gerektigi düsünülebilir. Ancak haklarindaki onca arastirma ve incelemeye karsin Aleviler konusunda hala yalan-yanlis bazi bilgi ve söylentilerin toplumda itbar gördügü, tarihlerinin de pek bilinmedigi söylenebilir.
Bu yazi konuya bir katkida bulunarak Aleviler'in Anadolu üzerindeki tarihleriyle haklarinda bilinmesi gerekli bazi bilgileri derli-toplu bir biçimde okura ulastimayi amaçliyor. Bu yazi Türkiye'de çikan Tempo dergisinin "Tarih Boyunca Alevilik ve Aleviler 100 Soruda" adli ekinden alinmistir.
Alevilik nedir?
Alevilik, Hz. Ali'yi sevmek, onun yolundan gitmektir. Sadece Anadolu`da Aleviler degil, Misir'da Fatimiler, Iran'da Siiler, Pakistan'da Ismailiye mezhebi, Ebubekir yerine Ali'yi halife olarak görmek isteyenlerdir. Alevilik bir mezheptir, bir yasam biçimi, bir düsünce akimidir. Hazreti Muhammed'i tanimak ama ölümünden sonra diger halifelerin degil, Ali'nin yolundan gitmektir. Aleviler Caferi mezhebindendir.
Ama Alevilik, belki de Misir ve Iran'dakinin tersine, fazlasi ile Anadolu'ya ve Anadolu'nun Türkmen halkina özgü bir tür Islamdir. Orta Asya'dan gelirken kendi samanist inançlarina Ali tarftari olmayi da katan bu göçebe Türkmenler, 13. yüzyildan itibaren Anadolu Selçuklu, Osmanli, Safevi ve Türkiye Cumhuriyeti gibi dört devletin kurulusunda pay sahibi olmus; Babailer, Seyh Bedredin, Kalender Çelebi, Sahkulu, Baba Zünnun olarak ayaklanmalarda kirmis kirilmis; Hiristiyan Rumlar'dan Gregoryen Ermeniler'e ve Safi Kürtler'e kadar farkli din ve milletten insanla yogrulmus; Yunus Emre, Ahi Evran, Haci Bektas, Geyikli Baba gibi yüzlerce farkli düsünür, ozan ve önderin etkisinde kalmis; Yavuz Selim'den IV. Murat'a, Kuyucu Murat Pasa'dan Köprülü Mehmet Pasa'ya kadar yüzlerce iktidar sahibi tarafindan kiyilmis; Ebusuud Efendi'den Mevlana Hayder'e kadar degisik degisik din adaminin fetvasi boynuna asilmis... Ezcümle, 800 yildir bu cografyanin tarih ve siyaseti içinde yogrulmuslar. Bunun üzerine de Rafiziler'in, Hurufiler'in, Sufiler'in, Kalenderiler'in... ve hatta Sünniler'in getirip koyduklarini ekleyerek, kendi Islamlarini yaratmislar: Bir türlü Anadolu Islam'i; yani Alevilik.
Alevilik nasil dogdu?
Hazreti Muhammed'in 632 yilinda ölümünün ardindan, yerine kimin geçecegi tartismalari basladi. Ortada yaziya dökülmüs bir belgenin olmamasi dogal olarak iktidar savalarini baslatti. Kimilerine göre gelenekler, kimilerine göre soy olarak Hazreti Muhammed'e yakinlik, kimilerine göre ise bilgi önemli idi. Gelenekçilere Ebubekir, yakinlik ve bilgi düzeyini savunanlara göre Peygamber'in amcasinin oglu ve damadi olan Ali halife olmaliydi. Hatta, kimi hadislere göre Hazreti Muhammed Veda Hacci'nda binlerce kisinin önünde, "Benden sonra sizin imaminiz Ali'dir" demisti. Ancak halife, Ebubekir oldu. Ikinci halife Ömer ve üçüncü halife Osman'in ölümünden sonra yeni bir halife adayi ortaya çikmayinca, yani tam 24 yil sonra 656 yilinda Ali halife oldu. Ali'nin Hariciler tarafindan öldürtülmesi sonucu halifelige Muaviye geçti. Kendinden sonra da oglu Yezid'in halife olacagini ileri sürdü. Ancak Ali'nin oglu Hüseyin bunu tanimayinca Kerbela'da öldürüldü. Hilafeti hak edenin Ali olduguna inanan Alevilik böyle ortaya çikti.
Aleviligin yasam felsefesi nedir?
Alevilikte hersey sevgiye, kardeslige dayanir. Din, dil, irk, mezhep ayrimi yapilmaz, insanlar düsüncelerinden, inançlarindan dolayi ayiplanmaz.
Alevilik, bagimsiz düsünceye, özgür davranisa, çagdas olmaya uygun bir yasam biçimidir. "Eline beline diline sahip ol", "Koymadigini alma, görmedigini söyleme", "Incinsen de incitme", Döktügünü doldur, aglattigini güldür, yiktigini yap" ilkeleri, Aleviler'in yasam felsefesini olusturur. Haksizliklari vurarak kirarak degil, türküler, deyisler, ezgiler söyleyerek protesto ederler. Bugüne kadar Pir Sultanlarin, Nesimilerin yaptigi gibi..
Mum söndü nedir?
Mum söndü, halk arasinda "Ana-baci tanimayan Alevilerin toplu seks alemidir" seklinde tarif edilir. Ancak bu yüzyillik yanlislik, Alevilerin büyük sehirlerde baskilardan kurtularak kendilerini ifade etmeleriyle düzeltilmistir.
Aleviler, cem ayinlerinde, cem meydaninini aydinlatmak için mum yakar ve cemin bitiminde söndürürler. Ancak onlar kadin erkek esitligi meselesini 1400 yil once çözdükleri ve ibadeti de kadin erkek birlikte yaptiklari için, haklarinda böyle yanlis söylentiler çikarilmistir.
Aleviler dinsiz midir?
Aleviler Allah'i tanirlar. Hazreti Muhammed'in son peygamber olduguna, Hazreti Ali`nin ise veliligine inanirlar. Bu inançlarini, "Ya Allah, ya Muhammed, ya Ali" üçlemesiyle dile getirirler. Ancak ibadet sekilleri farklidir. Ornegin ramazan ayinda degil, muharrem ayinda oruç tutarlar. Orucu bir ay boyunca degil, 12 gün tutarlar. Ibadetlerini gece ve özellikle kisin yaparlar. Bunun nedenini, Rum Suresi'nin 20'nci ve 7'nci ayetiyle açiklarlar: "Rabbin senin gecenin üçte ikisinde, bazen de gecenin yarisinda, bazen de üçte birinde senile beraber bulunan bir toplulukla birlikte ibadet ettigini bilir. Çünkü senin gündüz uzun uzun islerin vardir".
Aleviler namaz kilarlar mi?
Kilarlar ancak namazlari da farklidir. "Kuran"da ibadetin tarifi yoktur. Bes vakit namaz yoktur. Kuran'da dua et, Allah'a dua et. Atin üzerinde, devenin üzerinde, yürürken, yanüstu yatarken, sirtüstü yatarken Allah'a dua edebilirsin yazar" derler. O nedenle, kendilerini nerede Allah"a yakin hissederlerse, orada ve Türkçe dua ederler. Bu onlar için namazdir. Alevi felsefesi insani kutsal kabul eder. O nedenle Aleviler namaz kilarken halka halinde, birbirlerine dönüktürler. Insanlar insanin yüzüne secde eder.
Aleviler hacca gider mi?
Alevilere göre insan, Tanri'ya yakinlasmak için belirli yerlere gitmekten ziyade kendine dönmeli, herseyi kendinde aramlidir. Anadolu Alevileri ve Bektasilerin en büyük piri olarak kabul edilen Haci Bektas-i Veli, bunu "Her ne ararsan kendinde ara/ Mekke'de Kudüs`te Hac'da degil" sözleriyle anlatir. Bu sözlerle ayni zamanda ibadette sekilcilik de elestirilir. Yine Haci Bektas-i Veli'ye ait olan "Benim kiblem insandir" sözü de bu yaklasimi destekler. Ancak Aleviler de kendileri için kutsal sayilan yerleri ziyaret ederler. Örnegin Haci Bektas-i Veli'nin Hacibektas kasabasindaki dergahi, bugün de her yil binlerce Alevi'nin toplandigi ve Haci Bektas'i andigi törenlere evsahipligi yapar.
Kerbela olayi nedir?
Kerbela, Hazreti Ali'nin oglu Hüseyin ve yakinlarininEbu Vakkas kumandasindaki ordu tarfindan sIkIstIrIlarak öldügü yerin adidir. Hüseyin, Muaviye`nin oglu Yezid'i halife olarak tanimadigi için, Kerbela'da aç ve susuz birakilmis ve öldürülmüstür.
Cem ayini nedir?
Genellikle persembeyi cumaya baglayan gece yapilir. Alevilik felsefesine ihanet edenler, Cem'e alinmaz. Dede sorar: "Eline, beline, diline, imanina esine, isine sadik misin?" Sonra cemaate sorar. Cemaat "Hak eyvallah dede. Biz bir seyini görmedik Allah için" der. Herkesin birbirinden rizasi alinir. Bu bir tür halk mahkemesidir. Eger birbirinden sikayetçi olan varsa, onlarin sorunlari dinlenir ve mesele çözülür. Daha sonra Semah dönülür, Asiklar saz çalar, deyisler soyler. Dede Alevilik felsefesi üzerine konusmalar yapar. Sofranin kurulmasi ve lokmanin yenmesiyle cem biter.
Semah nedir?
Semah, Aleviler'in temel ibadeti olan cem ayininin ayrilmaz bir parçasi, dini bir danstir. Anadolu'nun farkli bölgelerinde farkli isimler ve figürlerle dönülmesine ragmen, genel olarak belli bir kalibi vardir. Kadin-erkek birlikte, sazla çalinan deyisler ve semahlar esliginde ritmik hareketlerle dönülür. Bir daire yaparak dönülen semahlar oldugu gibi karsilikli durarak, birbirlerinin yerine geçerek.... dönülen semahlar da vardir. Bir eglence gibi görülmemesi için "Semah dönmek" seklinde tabir edilir.
On iki imam kimdir?
Hazreti Ali, ogullari ve torunlari 12 imam adiyla anilir. 12 imamin sirasiyla isimleri söyledir: Ali, Hasan, Hüseyin, Zeynelabidin, Muhammed Bakir, Cafer-i Sadek, Musa Kazim, Ali Riza, Muhammed Taki, Ali Naki, Hasan Askeri, Mehdi.
Ehl-i Beyt nedir?
Alevilerin ibadetlerinde sIk sIk ismini geçirdikleri Ehl-i Beyt, Hazreti Muhammed ve en yakinlaridir. Yani Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatima, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'dir. Hz. Muhammed'in ev hali anlamina gelen Ehl-i Beyt, Sünnilik'te de önemli bir kavramdir. Ancak Sii inanci, Ehl-i Beyt'e çok büyük önem verir.
Kizilbaslik nedir?
Kizilbas, Aleviler'e verilen bir addir. Iran'da Safeviler hanedanini kuran ve Imamiye'yi resmi mezhep olarak benimseyen Erdebiliye tarikati seyhleri ile bu tarikata bagli olanlar kizil tac giydikleri, kizil sarik kullandiklari için Kizilbas olarak adlandirilmislardir.
Anadolu Alevileri de kendilerini Erdebil Ocagi'na bagli sayarlar. Dolaysiyla Kizilbas olmak, onlar için bir hakaret degildir. Ancak Aleviler'i asagilamak isteyenler, yüzyillardir anlayamadiklari bir biçimde ibadet eden bu insanlari Kizilbas olarak adlandirmislardir. Bu adlandirma içinde Kizilbaslik, çok yanlis olarak ana-baci tanimayan, aile içi cinsel iliskide bulunan kisi anlamina gelir. Aleviler, kendi içlerine kapali bir yasanti sürmdürmekten vazgeçip örgütlü güçleriyle ortaya çiktikça, butür önyargilarin kolayca yok edeceklerdir.
Anadolu'da Alevilik nasil ortaya çikti?
Alevilik, göçebe Türkmenler'in Müslümanligi kabul etmeden önceki dinleri olan samanizmden tasidigi etkileri Ali taraftarligi ile birletiren kendine özgü bir din ve yasam tarzidir. 9 ve 10. yüzyillarda Müslümanligi kabul etmelerinden sonra Anadolu'ya gelen Türkmenler'in, getirkdikeri dinlerine Anadolu'dan da katilan renklerle Anadolu Aleviligi ortaya çikti.
Türkler'in Anadolu'ya gelisi, Anadolu'yu nasil etkiledi?
Türkler, 9 ve 10. yüzyillarda Müslümanligi kabul ettikten sonra, 10 ve 11. yüzyillarda Anadolu'ya gelmeye basladilar. Anadolu Selçuklu Devleti, Türkmenleri o siralar Bizans egemenliginde bulunan Anadolu`ya sürmüstü.
Türkmenler anadolu'da hem siyasi olarak Selçuklular'in Anadolu'nun içlerine dogru sarkmalarina olanak saglamislar, hem de dini olarak Anadolu'nun Hiristiyan halki üzerinde olumlu ekti birakarak bir sempati yaratmislardir. ancak bu göçebe Türkmenlerle Anadolu Selçuklu Devleti arasinda zamanla ortaya çikan yabancilasma, o zamana kadar görülen en büyük halk hareketlerinden biri olan Babailer isyanina neden olmustur.
Haci Bektas-i Veli kimdir?
Anadolu'da Aleviligin en büyük piri olan Haci Bektas-i Veli, Anadolu Selçuklu devleti'nin son yillarinda Ànadolu'ya kardesi Mintas ile birlikte gelmis ancak Baba Ilyas'in müridi oldugu halde Babailer isyanina katilmamistir.
Insan sevgisini ve insan saygiyi en büyük düstur kabul etmistir. "Benim kiblem insandir" sözü ile bunu gösterir. anadolu'da esitlikçi, paylasimci ve ayrimciliga karsi düsüncenin tohumlarini yesertmistir. Ibadette sekilcilige karsu olusunu, "Her ne ararsan kendinde ara/ Kudüs'te, Mekke'de, Hac'da degildir" sözü ile göstermistir. Anadolu insani üzerinde büyük etkisi olan Haci Bektas Veli, yetistirdigi dervilser ile Anadolu'nun dört bir yanina kollarini uzatmis, fikirleri ile kendinden yüzlerce yil sonra gelenleri bile etkilemistir. Osmanli Beyligi'nin ilk yillarinda Yeniçeri Ocagi Haci Bektas dergagina baglanmistir.
Pir Sultan Abdal kimdir?
Pir Sultan'in kimligi üzerine arastirmacilar henüz fikir birligine varmis degiller. Pir Sultan bir kisi mi, birden fazla kisi mi? ne zaman dogdu, ne zaman öldü? Kendisini astiran Hizir Pasa hangi Hizir Pasa? Herhangi bir isyana katildi mi? Katildi ise hangisi? Bu sorular henüz cevap bulamadi. Ama çok önemli degil belki de...
Pir Sultan Abdal bir tane de osa, birden fazla da ols, su ya da bu tarihte ölmüs, su ya da bu isyana katilmis da olsa adi her zaman Anadolu`nun Alevi halki arasinda bir Pir olarak dolasmis, deyisleri, semahlari ile halkin gönlünde yer etmis, her zaman Kuygusuz Abdal, Nesimi, Hatayi, Harabi gibi Alevi-Bektasilerce sevilen ve sayilanozanlarin yaninda anilmis biri. Hem dervis, hem abdal, hem ozan. Ama ayni zamnda sade bir Anadolu köylüsü.
Hakkindaki bilgilerin emin oldugumuz yani su_ Sivas'in Banaz köyünde yasamis, halk ayaklanmasina katilmis ya da önderlik etmis veya desteklemis ve bunun için de Sivas Valisi Hizir Pasa tarafindan astirilmis. Ölüm tarihi, büyük olasilik, 1548-1551 arasi.
Pir Sultan, dostuna ve davasina sonuna kadar bagli, dostunun en küçük bir hareketinde incinen, zalime ödün vermez, yolundan dönmez birisi olarak bilinir.
Yavuz Sultan Selim döneminde Alevilere nasil davranildi?
Osmanli Devleti ile Iran'daki Safevi devleti arasindaki en bunalimli dönem, Yavuz dönemidir. Yavuz, devletini doguya dogru genisletmek istiyordu, Karsisindaki en önemli güç de Saviler idi.
Orta ve Dogu anadolu'da yaygin olarak bulunan Türkmenler, Safevilerle hem ayni etnik kökenden geliyorlardi, hem de benzer dinsel inançlara sahiptiler. Anadolu Türkmen Alevi halk "nezir" denen dinsel vergisini Safeviler'e gönderiyordu.
Sah Ismail'in halifeleri de Anadolu'nun Türkmen ve Alevi halki içinde Safevi propagandasi yapiyorlardi. Yavuz, daha Trabzon ve Amasya valikileri döneminde babasi Bayezid'in aleviler'e tavrini fazla yumusak buluyordu. Tahta geçtiginde de bu görüslerinin geregini yapti. Yavuz dönemi, Aleviler'in en çok baskiya ugradigi dönemlerdenbiri oldu. Üstelik Yavuz dönemi, halifeligin Osmanlilar'a geçtigi dönem olarak devletin Sünni temellere oturdugu dönemdir.
Yavuz tahta geçtiginde Safevi devletinin durumu nasildi?
Sii Türkmenler'e dayanarak kurulan Safevi devleti, Sah Ismail zamaninda Iran'in siyasal birligini saglamisti. Devletin kurulusunda, Anadolu'dan Iran'a göçen Türkmenler'in oldukça büyük bir rolü vardi. Yavuz zamanina kadar çok belirgen bir hal almasa da Sünni bir devlet olan Osmanli Devleti'nin baskisini üzerinde hisseden Aleviler için Savevi Devleti, bir umut kaynagi oldu.
Ayni zamnda Sah Ismail, Akkoyunlu Devleti'nin akrabsi olarak Anadolu'da hak iddia ediyor ve tüm Türkmen kökenli boylar ile Batini-Alevi kesimlere kucak açiyordu. Bu çagriya sadece köylüler degil, Amasya valisi Sehzade Sehinsah gibi kimi Osmanli sehzade ve beyleri bile cevap veriyorlardi. Bu durum, Osmanlilar için tehlikeli bir gelisme anlamina geliyordu.
Yavuz tahta çikinca Alevilere karsi hangi önlemleri aldi?
Yavuz, tahta çikinca ilk olarak Safeviler sorununu çözmeye karar verdi. Safeviler üzerine sefere çikmadan önce de Anadolu'da Safeviler'in uzantisi olarak gördügü Aleviler konusunda önlem almak istedi. Ilk yaptigi sey, Anadolu'da Aleviler'in bir sistesini çikarttirmak oldu. Sonra da Aleviler için Müftü Hamza Efendi'den bir fetva alarak kiyim emrini verdi. Müftünün verdigi fetvada Kizilbaslarin kafir ve dinsizler toplulugu oldugu, onlara yardimci olanlarin da kafir ve dinsiz olduklari, bunlari kirip topluluklarini dagitmanin bütün Müslümanlar'in görevi oldugu, bunlarin tövbe ve pismanliklarina inanmamak ve tümünü öldürmek gerektigi söyleniyor, "Bu topluluk hem kafir, hem imansiz, hem de kötülük yapici olduklarindan öldürülmeleri gerekir" deniyordu.
Bu fetvayla da yetinilmedi. Yavuz ayrica Ibni Kemal'e Rafizilerin suçlanmasi ve yokedilmesi konulu bir risale yazdirdi. Ibni Kemal bu risalesinde "Kizilbasin malinin helal, nikahinin geçersiz" ve "Kizilbas ödürmenin caiz" oldugunu savunarak I. Selim isteklerine kapi araladi.
